Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE), tüketim harcamalarına konu olan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki genel değişimin zaman içinde nasıl gerçekleştiğini ölçen önemli bir ekonomik göstergedir. TÜFE hesaplamaları, üç ana aşamadan oluşur: tüketim sepetinin oluşturulması, sepette yer alan mal ve hizmetlerin ağırlıklarının belirlenmesi ve fiyatların derlenmesi.
2003=100 temel yılı esas alınarak hesaplanan TÜFE, zincirleme endeks yöntemiyle oluşturulur. Bu sistem, her yıl fiyat derlenen yerleşim yerleri ve işyerleri, endeks sepetinde yer alan ürünler ile ürünlerin ağırlıklarının ve tanımlarının güncellenmesini zorunlu kılar. Bu güncellemeler, Aralık ayında belirlenen ve bir sonraki yıl boyunca takip edilecek işyerleriyle başlar. Yıl boyunca yapılan bu güncellemeler, her yılın Ocak ayında ilan edilerek yıl boyunca kullanılır.
TÜFE hesaplamalarında uluslararası karşılaştırmalara olanak tanımak amacıyla “Amaca Göre Bireysel Tüketim Sınıflaması” (COICOP) kullanılmaktadır. Bu sınıflama, farklı ülkelerdeki tüketim kalıplarının karşılaştırılmasını kolaylaştırır.
TÜFE sepeti ve ağırlıkları, belirtilen değişim oranları ülke genelini yansıtır ve belirli bir kişi ya da gelir grubuna özgü değildir. TÜFE, 26 İstatistiki Bölge Birim Sınıflaması Düzey 2 ve Türkiye genelinde tahminler sunar. Her bölge için ayrı bir madde sepeti kurulmakta, bu sayede Türkiye’nin farklı bölgeleri için özgün veri sağlanmaktadır.
2020 yılı verilerine göre, TÜFE kapsamında 81 ilin tamamı ve 225 ilçe üzerinden, 28 019 işyeri ve 4,274 konut baz alınarak toplam 418 madde ve 897 madde çeşidi için her ay yaklaşık 553,064 fiyat derlenmektedir. Bu derlenen fiyatlar, TÜFE’nin hesaplanmasında temel verileri oluşturur.
TÜKETİCİ FİYAT ENDEKSİ TÜKETİM SEPETİNİN VE AĞIRLIKLARIN GÜNCELLENMESİ
2003=100 temel yılı esas alınarak hesaplanan TÜFE, zincirleme endeks yöntemiyle oluşturulur. TÜFE sepetindeki mal ve hizmetler, en güncel tüketim alışkanlıklarını yansıtacak şekilde düzenlenir ve bu sepet ile ağırlıklar her yıl güncellenir. Ağırlığı artan mal ve hizmetler sepet dahil edilirken, ağırlığı azalan ürünler sepetten çıkarılmaktadır. Bu nedenle, TÜFE sepetinde yer alan ürünlerin sayısı her yıl değişkenlik gösterebilir.
Her yıl, endeks sepetindeki ürünlerin tanımları gözden geçirilir ve piyasada mevcut olan en güncel tanımlara göre fiyatlar tabletler ile alanda derlenir. TÜFE tüketim sepeti ve ağırlıkları yıl boyunca sabit kalır ve değişmez.
TÜFE zincirleme endeks kapsamında, her yıl bir önceki yılın Aralık ayı temel alınarak yeni bir endeks oluşturulur. Aralık ayında kurulan bu yapı, cari yıl boyunca aynen korunarak kullanılır ve endeks hesaplamaları yapılır.
TÜFE sepetinde yer alacak mal ve hizmetlerin belirlenmesi için, Hanehalkı Bütçe Anketi (HBA) ve idari kayıt verileri kullanılmaktadır. Toplam hanehalkı tüketim harcamaları içinde 1/1000’den fazla ağırlık alan mal ve hizmetler TÜFE sepetine dahil edilmektedir. Bu kural, Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (Eurostat) tarafından belirlenmiş olup, TÜİK’in bu verileri, Avrupa Birliği tarafından talep edilen Harmonize Tüketici Fiyat Endeksi (HICP) için de kullanılır.
TÜFE ağırlıklarının oluşturulmasında temel veri kaynağı hanehalkı bütçe anketidir. Anket verilerinden; kendi üretiminden tüketim, ayni gelirler, izafi kira ve ikinci el arabaların hanehalkından hanehalkına satışları dışlanarak endeks ağırlık yapısı oluşturulur. Kurumsal nüfus bireysel tüketim harcamaları ve çıkış yapan ziyaretçiler tarafından yapılan harcamalar da, hanehalkı bütçe anketinden elde edilen tüketim harcamaları değerlerine eklenir ve ağırlık hesaplamalarına dahil edilir. Madde çeşidi düzeyinde ağırlık verisi üretilemeyen durumlarda idari kayıtlar da kullanılarak ağırlıklar oluşturulmaktadır.
Hanehalkı bütçe anketi, kurumsal nüfus bireysel tüketim harcaması anketi ve çıkış yapan ziyaretçiler anketi ile elde edilen harcama verileri, bir önceki yılın Aralık ayına genişletilerek nihai ağırlık sistemi oluşturulur. TÜFE kapsamında her ürün, sepet içerisinde aldığı ağırlık oranında genele etki eder.
2020 yılı için TÜFE sepetine yeni eklenen mal ve hizmetlerin listesi Tablo 2.1‘de, sepetten çıkarılan mal ve hizmetlerin listesi ise Tablo 2.2‘de verilmiştir.
2. Tüketici Fiyat Endeksinde Kapsanan Maddeler için Fiyat Derleme Dönemleri
TÜFE’de ulaştırma, ticaret marjı ve tüm vergiler dahil olmak üzere peşin olarak tüketiciye yansıyan fiyatlar derlenmektedir. Temel yıl fiyatları, zincirleme endeks hesaplama yöntemi gereği, bir önceki yılın Aralık ayı için hesaplanan fiyatlardan oluşur; cari dönem fiyatları ise 26 Bölge ve Türkiye genelindeki hesaplama yapılacak ayın fiyatlarıdır.
TÜFE’de kapsanan maddelerin fiyatlarının takibinde en önemli unsur, aynı tanım ve kalitede, aynı özelliklere sahip mal ve hizmetlerin derlenmesidir. Bu nedenle, TÜFE sepetinde yer alan maddeler mümkün olduğunca ayrıntılı olarak tanımlanmaktadır.
Endeks hesaplamalarında kullanılacak madde çeşidi fiyatları, geometrik ortalama kullanılarak oluşturulmaktadır. Türkiye fiyatları, 26 bölge için geometrik ortalama ile oluşan madde çeşidi fiyatlarının ağırlıklandırılmış ortalaması ile hesaplanmaktadır.
TÜFE kapsamında fiyat derleme sıklığı, piyasadaki fiyat gelişimini yansıtacak şekilde ayarlanmaktadır. Fiyat hareketliliği yüksek olan ürünlerde fiyat derleme sıklığı daha kısa aralıklarla yapılmaktadır.
2020 yılı TÜFE çalışmaları kapsamında fiyat hareketliliğini daha iyi yakalayabilmek için, ayda bir defa derlenen fiyatların derleme sıklığı ayda iki kez yapılacak şekilde artırılmıştır. Bu çerçevede, aylık 545 bin olan fiyat sayısı yaklaşık 553 bin fiyata ulaşmıştır.
TÜFE’de fiyatların derlenme sıklığı, ayda 2 kez, 4 kez ve günlük olmak üzere farklılık göstermektedir. Ay içinde meydana gelebilecek fiyat farklılaşmasını yakalayabilmek amacıyla, taze sebze ve meyve, tüp gaz, LPG, futbol maçına giriş ücreti ve seçilmiş gıda ürünleri haftada 1 kez olmak üzere, ayda 4 defa derlenmektedir. Sigaralar, benzin-mazot, altın fiyatları ise günlük olarak derlenirken, bunların dışında kalan diğer tüm madde çeşitleri ayda iki kez derlenmektedir.
Fiyat derleme dönemi ayda dört kez olan gıda ürünleri, Tablo 3’te verilmiştir.
3. Ana Grup ve Madde Düzeyleri için Ağırlık Setleri ve Madde Fiyatlarının İnternet Üzerinden Yayımlanması
TÜİK, madde düzeyinde endeks sepeti, endeks ağırlıkları ve fiyatlar yayımlamaktadır. TÜİK internet sayfasında yayımlanan fiyatlar, toplulaştırılmış 418 madde için ortalama fiyat olarak sunulmaktadır. Madde fiyatları, o madde altında derlenen madde çeşit fiyatlarının geometrik ortalaması alınarak ve madde çeşidi ağırlığı ile çarpılarak hesaplanmaktadır. TÜFE hesaplamaları kapsamında ise 897 madde çeşidi için Aralık ayı fiyatları ile cari ay fiyatları ve ağırlık verileri kullanılarak endeksler hesaplanmaktadır.
İşyerlerinden fiyatı derlenen bazı madde çeşitlerinde zaman zaman tanım ve kalite değişikliği gibi nedenlerle farklılaşma olmaktadır. Bu değişiklikler, internette yayımlanan fiyatlara yansımamakta ve söz konusu fiyatlar kalite değişimini içermemektedir. TÜFE, kalite etkilerinden arındırılmış saf fiyat değişimlerini tespit etmektedir. Örneğin, teknolojinin fazlasıyla motor ve iç donanım bölümlerine girdiği otomotiv sektöründe fiyatı takip edilen otomobilin tanımında bir değişiklik yapılıp otomobil tipi ve özellikleri değiştiğinde, fiyat derlenmesi gerekiyorsa, işyerinden derlenen otomobil fiyatı madde fiyatı olarak yer almakla birlikte, endeks hesabında yapılan yenilikler kalite değişimi olarak ele alınır ve iki otomobil arasındaki kalite farkı yok edilerek endeks oluşturulur.
Uygulanan kalite düzeltme yöntemleri, tüm dünya ülkeleri tarafından kullanılan ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Avrupa İstatistik Ofisi (EuroStat) gibi uluslararası kuruluşlar tarafından hazırlanmış ve internet sitelerinden kolaylıkla ulaşılabilen fiyat endeksleri kılavuzlarında yer alan, uluslararası alanda kabul gören yöntemlerdir ve 2003=100 temel yıllı TÜFE endeksinin kurulumundan itibaren hesaplamalarda kullanılmaktadır.
Endeks hesaplamaları madde çeşidi düzeyinden başlamakta ve elde edilen rakamlar kullanılarak madde düzeyi için endeks hesaplanmaktadır. Örneğin, sepette yer alan otomobil fiyatı bir madde olarak tanımlanmakta ancak birçok farklı otomobil çeşidinden oluşmaktadır. Endeks, her bir farklı otomobil çeşidi için ayrı ayrı hesaplanmakta ve her otomobil çeşidinin ağırlığı ile değerlendirilerek otomobil fiyatı için madde düzeyinde endeks hesaplanmaktadır. Doğrudan otomobil fiyatı olarak madde düzeyinde yayımlanan fiyat üzerinden hesaplanacak endeks rakamı, madde çeşidi fiyatları ve madde çeşidi ağırlıkları kullanılarak hesaplanan otomobil endeksinden farklı olacaktır.
Bu çerçevede, kullanıcıların madde düzeyinde verilen ağırlıklar ve ortalama madde fiyatları üzerinden hesaplayacakları endeks rakamları, yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı yayımlanan TÜFE rakamlarından farklılık gösterebilecektir.
4. Özel Kapsamlı TÜFE Göstergelerinin Yayımlanması
TÜFE’nin yanı sıra, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın talepleri ve gereksinimleri doğrultusunda hazırlanan özel kapsamlı TÜFE göstergelerinin yayımlanmasına devam edilecektir.