Ekonomik olarak parayı para yapan 3 temel özellik vardır. Bunlar;
- Değer Saklama Aracı (Store Of Value)
- Değişim Birimi (Medium of Exchange)
- Muhasebe Birimi (Medium of Accounting)
- Değer Saklama Aracı: Bugün 100 yumurta alabildiğiniz parayla bundan bir yıl sonra da 100 yumurta alabiliyorsanız o para birimi iyi bir değer saklayıcı, güçlü bir paradır. Yıllık enflasyonun %80’lere ulaştığını düşünecek olursak Türk lirası dandik bir paradır. TL iyi bir değer saklayıcı olmadığı için bugün Türkiye’de insanlar paralarını TL hesaplarında muhafaza etmezler. Ya döviz alarak ya da KKM gibi dövize endeksli mecralarda paralarını korurlar.
- Değişim Birimi: Markete gidip yumurta aldığınızda karşılığında TL verirsiniz böylece TL bir değişim aracıdır. Türkiye’ye baktığımızda büyük projelerin ödemelerinin dolarla olduğunu biliyoruz. Bu durumda TL’nin iyi bir değişim aracı olmadığını düşünebiliriz.
- Muhasebe Birimi: Şirketler gelir-gider tablolarını TL cinsinden yazarlar. Asgari ücretin dolara endeksli hesaplandığını ve giderlerin de çoğunluğunun dolar cinsinden hesaplandığını düşünürsek TL iyi bir muhasebe birimi olmadığını düşünebiliriz.
Güçlü ekonomiler güçlü para birimlerine sahiplerdir. Türkiye’ye baktığımızda devletin TL’nin arkasında durmadığı fikrine sahip olabiliriz.
Senyoraj Geliri Nedir?
Senyoraj geliri bir merkez bankasının banknot basarak kazanç elde etmesidir. Mesela 100 liralık banknot kâğıt ve mavi boyadan oluşuyor. 100 liranın üretim maliyetinin 1 lira olduğunu varsayalım Merkez bankası geriye kalan 99 lirayı reel gelir olarak elde eder. Zaten aslında para artık dijital rakamlardan oluşmaktadır. Merkez bankası da para yaratmak için illaki fiziki olarak para yaratmaz. Banka hesabınıza yatırıyorum der ve parayı yatırır.
İnsanlar hizmet veya ürün üretir karşılığında ise para alırlar. Bir öğretmenin bir saat boyunca ders verdiğini ve karşılığında 100 TL aldığını düşünelim. Bu durumda öğretmen 1 saat boyunca ülkesine hizmet etmişken merkez bankası 100 liralık banknotu sadece 1 liraya mal etmiş 99 liralık reel gelir elde etmiştir.
Dipnot: Dandik para terimi Asaf Savaş Akat’a aittir.